LOS HUNDIDOS
Autor: Daniel MENDELSHON
EDITORIAL: Destino
GÉNERO: Novela histórica
Prologo de Antonio Muñoz Molina.
Tradución de MariCarmen Bellver.
Barcelona, 2007.
710 páxinas.
24,50 Euros
Existen moitas clases e tipos de libros. Hai libros prescindibles, magníficos, obras mestras, libros olvidables, esquecidos, de interese momentáneo ou conxuntural, libros intemporales, recomendables, secretos, vendibles, invendibles, arriscados, cómodos, sofisticados, amenos, aburridos, etc, etc... E hai libros cuxa lectura e coñecemento debería ser obrigatoria para todo ser humano, é máis, considero desde a esaxeración literaria que debería examinarse a todo o mundo do contido e sensacións producidas por devanditos libros na súa mente e no seu espírito, se é que falamos de algo distinto. Libros así non son moi abundantes, e quizais é moi posible mesmo que tal feito sexa a longo prazo beneficioso para a nosa saúde humana, ao non expola a resentirse con gravidade dun exceso de emocións e ideas complexas.
O último dos libros de lectura obrigada cos que me topei é o que aquí quero apuntar. O seu título? Os afundidos. O seu autor? Ningún de renome, o norteamericano Daniel Mendelsohn. O seu xénero? Difícil de encasillar: ten algo de ensaio, unhas pingas de autobiografía, outras de novela negra, outras de historia, outras de libro de viaxes, unhas cantas máis de saga familiar, uns gramos de narrativa de terror, un chisco de memorias, unha porción de memorias... todo mesturado a man e servido despois de pasar polo forno da mestría, a paixón e a sinceridade histórica e literaria, se é que esta última frase significa algo concreto e coherente, que o dubido. A editorial en español? O barcelonesa Destino (2007). Quen até aquí chegue na lectura desta páxina pode facer o seguinte resumo ou comentario: o reseñista González Fontes recomenda a lectura do libro Os afundidos de Daniel Mendelsohn como obrigatoria, e deberemos de entender en consecuencia que o libro é moi bo, aínda que índa non sabemos por que. Pero o reseñista González Fontes, acto seguido, non sabe dicirnos nin sequera a que xénero pertence o libro, e déixanos así espidos e mergullados nunha piscina sucia de confusión.
Ben, tentarei agora sacar da piscina aos lectores, e fareino contando que conta o libro, valla a redundancia. Non, non desvelarei nada substancial, entre outras cousas porque o interese da historia que se nos conta non reside no seu desenlace, que sabemos de antemán desde case as primeiras páxinas, senón nos detectivescos e intrincados meandros polos que discorren as augas da narración. Daniel Mendelsohn propúxose dedicar parte da súa vida a coñecer todos os datos posibles sobre os seus familiares, é dicir, non só como, cando e onde foron asasinados coa maior exactitude posible, senón tamén como eran, como era a súa vida, a quen coñeceron e trataron, como eran recordados polos sobreviventes de habelos
Daniel Mendelsohn, o autor, xudeu neoyorkino do ano 1960, estudou Filoloxía Clásica nas universidades de Virginia e Princeton. Despois de doutorarse comezou a súa carreira profesional na docencia e o xornalismo, escribindo e publicando artigos, ensaios, críticas e traducións en prestixiosas revistas e publicacións norteamericanas. Devandito labor granxeoulle algúns premios prestixiosos no seu país, como o Nacional Book Critics Circle Award. En 1999 publicou o seu primeiro libro, The Elusive Embrace, que foi considerado o mellor do ano polos Angeles Time. Pois ben, desde neno, este xudeu nada ortodoxo e máis ben alleo a case todo o relacionado coa relixión dos seus ascedientes próximos e afastados, notaba que a xente maior da súa contorna familiar se apenaba en canto el entraba nunha habitación por eles ocupada e ouvíalles balbucir en voz non moi alta, "como se parece ao pobre Shmiel!".
Naturalmente intrigado e confuso por tales reaccións, cando foi facéndose maior e un pouco máis consciente, empezou a preguntar polo tal Shimel ao que tanto se parecía, atopado ao seu ao redor silencio, dor, medias palabras, resignación, rabia, confusión, recordos, vaguedades, e moi pouca información concluínte respecto diso. Foi o seu avó materno quen acabou transmitíndolle aos poucos, mediante pequenas doses, toda a información gardaba pola familia con respecto ao seu propio irmán, Shimel Jäger. A información referida estaba baseada en documentos (cartas, principalmente), fotografías e os recordos da memoria familiar expresados de forma verbal. En resumidas contas, a familia Jäger proviña dun lugar remoto situado nese territorio case mítico que un día formou parte do imperio austrohúngaro, ese imperio que desbaratou por completo a I Guerra Mundial. Concretamente proviña dunha pequena cidade ou pobo chamado Bolechow, moi próximo á cidade de Low ou Lvov (hoxe Ucraína), un lugar que ao longo das décadas do século XX foi Austrohungría, Polonia, Alemaña, URSS e Ucraína sucesivamente. é unha autobiografía reflectida na vida dos que forman parte e paisaxe da contorna máis inmediata; é o relato dunha traxedia particular e familiar que serve como símbolo e exemplo de millóns de traxedias sobre as que nada ou moi pouco se saberá, desde un punto de vista estritamente humano e sentimental, non histórico ou sociolóxico
A familia Jäger levaba fincada en Bolechow desde aproximadamente uns douscentos anos antes do nacemento do avó de Daniel, e case sempre relacionada cos negocios de transporte e carnicería. Nun momento dado, tras a primeira gran guerra do século XX, boa parte dos novos Jäger de Bolechow emigraron á EE.UU, pero por pequenas disputas de orde doméstica, das que todos sabemos tanto e poderiamos achegar experiencias persoais, un dos irmáns Jäger, Shimel, decidiu regresar a Bolechow para refacer a súa vida. E non lle foi nada mal durante un tempo, retomando os vellos negocios familiares e converténdose nun dos homes xudeus importantes do lugar, un lugar no que convivían en aparente harmonía xudeus, polacos e ucraínos. Shimel Jäger casou e tivo catro fillas que, como nos contos de fadas, eran moi fermosas. Foron aqueles anos intensos de traballo e de benestar para todos os membros da dividida xeograficamente falando familia Jäger, pois as relacións entre os irmáns restablecéronse e foron continuas ao longo dos anos posteriores Pero como quizá moitos de vostedes xa comprendan, un fatal acontecemento arraigado na máis negra historia do século XX veu a trastornar a existencia enteira de Europa, chegando até os seus últimos recunchos, incluíndo o pequeno Bolechow.
Refírome á chegada ao poder en Alemaña dos nazis hitlerianos e o estalido da II Guerra Mundial. Todos sabemos algo da política antisemita de Hitler e os seus gobernos, un poder empeñado en borrar da face da terra aos xudeus, e cuxas accións neste sentido levaron á creación dos campos de concentración, as cámaras de gas, a deportación masiva, os fusilamentos, as torturas, o exilio, en definitiva, ao exterminio sistemático e sistematizado de aproximadamente seis millóns de xudeus europeos, no que sen dúbida foi o punto máis baixo moral e ético ao que chegou a caer até a data o xénero humano, o seu exemplo supremo de barbarie colectiva e planificada.
A onda de terror chegou até Bolechow e levou por diante a todos os Jäger alí presentes, ao tío avó Shimel, a súa muller e as súas catro fillas, é dicir, aos seis Jäger que sucumbiron formando parte dos xa mencionados seis millóns. En Bolechow, sen ir máis lonxe, en 1940 había uns seis mil xudeus vivindo e traballando, e en 1944, cando chegaron ao lugar as tropas soviéticas e marcharon os alemáns, só quedaban vivos 48, é dicir, que en Bolechow o 99,2 por cento dos xudeus foi masacrado. En definitiva, estamos ante unha obra cume da historia oral universal, ante un libro que deberá ser citado sen escusa de agora en diante en todos os estudos e traballos que aborden o tema do holocausto xudeu dentro do marco da II Guerra Mundial e o nazismo
Chegado a este punto de información sobre os seus asasinados, afastados e míticos parentes de Bolechow, Daniel Mendelsohn propúxose dedicar parte da súa vida a coñecer todos os datos posibles sobre os seus familiares, é dicir, non só como, cando e onde morreron coa maior exactitude posible, senón tamén como eran, como era a súa vida, a quen coñeceron e trataron, como eran recordados polos sobreviventes de habelos, é dicir, Daniel Mendelsohn propúxose solicitar toda a información humanamente posible sobre a vida e a morte dos seus parentes da lonxana Bolechow. Unha vez extraídos todos os coñecementos dispoñibles a través das canles habituais e oficiais (páxinas electrónicas, arquivos institucionais), Mendelsohn deu comezo unha aventura de raíz detectivesca á procura do maior número posible de sobreviventes daquel horror que vivisen en Bolechow cando o drama asasino desatouse. As pescudas leváronlle a distintos puntos de EE.UU, Australia, Israel, Suecia, Dinamarca, e a manter entrevistas cuns poucos homes e mulleres de máis de oitenta anos, dos que foi obtendo datos, recordos, informacións de todo tipo e calidade.
Mendelsohn inquiriu con delicada firmeza á memoria dos sobreviventes co obxecto de obter o maior número posible de pezas dun puzzle terrorífico e sobrecolledor. Mendelsohn viaxou tamén, claro, até o mesmo centro da xeografía de particular historia de terror e alienación bárbara, até Bolechow. Mendelsohn percorreu as rúas que viron por última vez aos seus parentes e aos miles de xudeus do lugar, que outrora foron o escenario da cotidianeidade afanosa dunha parte da súa familia durante máis de douscentos anos, e que acabaron converténdose na paisaxe final da súa destrución, do seu aniquilamiento.
Non vou desentrañar o puzzle arrepiante, terrorífico, pero á vez emocionantemente humano que Daniel Mendelsohn logra armar sumando as pezas e pezas obtidas de mil e unhas formas e lugares, dunhas cantas memorias anciás e torturas polos recordos, por un pasado que non deixou de ser presente angustioso e terrible durante todos e cada un dos días da súa vida. Só direi que a historia construída por Daniel Mendelsohn é admirable e aleccionadora desde calquera punto de vista á que a sometamos. é un exemplo perfecto das posibilidades e o tratamento efectivo que ofrecen os métodos da historia oral; é un apaixonante libro de viaxes por varios continentes; é un libro de Historia de Europa dos últimos cen anos ameno e instructivo a partes iguais; é unha visita iluminadora a un mundo e a unhas formas de vida xa desaparecidas e aos vestixios que deixaron en memorias moi concretas da súa existencia; é unha historia real e familiar cargada de sentimentos e emocións; é unha historia de detectives á vella usanza, na que abundan as pistas e os seus seguimentos, as preguntas e as respostas, os ocultamientos que hai que desvelar, os silencios que hai que saber romper, as malas conciencias que hai que comprender; é unha autobiografía reflectida na vida dos que forman parte e paisaxe da contorna máis inmediata; é o relato dunha traxedia particular e familiar que serve como símbolo e exemplo de millóns de traxedias sobre as que nada ou moi pouco se saberá, desde un punto de vista estritamente humano e sentimental, non histórico ou sociolóxico.
En definitiva, estamos ante unha obra cume da historia oral universal, ante un libro que deberá ser citado sen escusa de agora en diante en todos os estudos e traballos que aborden o tema do holocausto xudeu e o nazismo. Pero ademais de todo isto, que non é desde logo pouco, estamos ante unhas páxinas estremecedoramente conmovedoras, ante unha gran historia no sentido máis amplo do termo, ante unha novela extraordinaria cuxo trazo máis extraordinario quizais nin sequera sexa que trata de acontecementos reais, senón que quen a construíu deixou nela, na historia que conta, moi probablemente o mellor e máis íntimo da súa existencia. Unha obra mestra, unhas páxinas absoluta e decididamente imprescindibles desde todo punto de vista.
