sábado, 27 de agosto de 2011

A mirada cómica dun xudeu





Mulleres pobres curiosean en 1920 roupa de segunda man en Vilnius, o Babel xudeu.




Por Alberto Manguel

El País - 27/08/2011

Hai moitos anos, a bordo dun transatlántico, un ancián escritor suízo contoume que na súa mocidade coñecera a Kafka e que nun café de Viena escoitárao ler. Segundo el, mentres Kafka lía con voz suave e pausada, o público ría a gargalladas. Asombreime de que un texto de Kafka puidese parecer cómico, por máis particular que fose o humor dos austriacos de entreguerra. O amigo de Kafka díxome que obviamente eu coñecía mal a literatura xudía, para a cal a traxedia de Edipo é a farsa dun neno consentido que non quere compartir con ninguén o seu Yiddishe Mamme. O Talmud di que un home pode coñecerse a través de catro cosas: a súa copa, a súa ira, o seu moedeiro e a súa risa.
É certo que, desde os comezos, para os xudeus, a traxedia non conduce necesariamente, como para os gregos, ao pranto e ao desasosego. Fronte ao tráxico secular e cotián, fronte ás eternas persecucións e vexacións, o xudeu prefire rir, coma se descubrise na miseria do mundo unha demostración do tremebundo humor divino. Que Deus faga morrer a Moisés xusto antes de alcanzar a Terra Prometida, parécelle unha broma inmensa, á medida daquel Que Todo O Sabe.
Joseph Buloff foi un dos máis grandes actores cómicos do teatro yídish. Nacido un ano antes do fin do século dezanove, en Vilnius, Lituania, Buloff traballou nos teatros de Europa do Leste até acabada a Primeira Guerra Mundial. En 1926 emigrou a Estados Unidos onde puxo en escena máis de duascentas obras, tanto no Yiddish Art Theatre de Maurice Schwartz como en Broadway. A súa actuación en "Morte dun viaxante" de Arthur Miller, que Buloff e a súa muller Luba Kadison levaron a Buenos Aires en 1949, foi tan exitosa, que Miller comentou que a versión yídish de Buloff era sen dúbida o orixinal e o texto en inglés unha feble tradución.
Cando Buloff morreu en 1985, deixou non só unha gran cantidade de versións dramáticas de diversos clásicos yídish e rusos, senón tamén varias novelas, das cales "Yósik, o do vello mercado de Vilnius" é talvez a mellor e sen dúbida a máis ambiciosa, un exemplo perfecto da visión cómica xudía do mundo. Vilnius era para os xudeus una desas cidades europeas de identidade múltiple, polaca, rusa, lituana, soviética, que lle daba unha calidade de Torre de Babel absurda, pero, por sobre todo, era un centro de sabedoría ancestral, a "Xerusalén do Norte".
A súa variada poboación, a súa longa historia, o feito de ser e ser a encrucillada de tantas culturas, fixo de Vilnius un escenario ideal para a comedia humana que Buloff quixo pintar. O seu modelo iconográfico foi Chagall e os seus ambientes feéricos; o seu material, a rica mitoloxía hasídica de contos e parábolas, nas que Deus comparte, de maneira sobrehumana, está claro, a azarosa sorte das súas criaturas. A universalidade do xénero picaresco ten matices e tons distintos en distintas culturas. En España, vascula entre a anécdota soez e a moralexa; en Inglaterra, entre a diferenza de clases e a caricatura social. Na literatura yídish, o heroe picaresco é parte Schlemil (bobo) e parte Lamed Vafkin (un dos 36 santos ocultos grazas aos cales o mundo non foi destruído). Yósik, o protagonista da novela de Buloff, é ambas as cousas, e a súa historia cómica, desde a súa infancia á súa idade adulta, coincide coa do tráxico pobo xudeu da Mitteleuropa do século XX.
Tártaros, gregos, turcos, habitantes das grandes chairas rusas, chineses e, por suposto, xudeus poboan o vello mercado de Vilnius que rexorde na memoria e a escritura de Buloff, e onde Yósik leva a cabo a súa aprendizaxe: como entenderse cos outros, como aproveitar as máis concisas oportunidades, como diferenciar granujas de boa xente, e como convivir con ambos, como protexerse de inimigos e de amigos: nunha palabra, como sobrevivir. Pero aínda esta mínima ambición debe ser filtrada a través da implacable ironía yídish. "É posible", dille o seu pai a Yósik, "que co alento de Deus nos teus pulmóns até poidas chegar a ser millonario algún día: se non de todo un millón, polo menos de dez mil rublos". Até a imposibilidade debe ser reducida a aquilo que un xudeu de Vilnius pode imaxinar como imposible.
É unha pena que esta edición, polo demais moi coidada, non respectase a ortografía correcta do nome do tradutor, o entrañable Jacobo Muchnik, morto hai xa máis de quince anos e autor de numerosas e memorábeis traducións.