AS GUERRAS DE TODA A VIDA
Unha recuperación moi parcial de Vasili Grossman. Unha crítica de Horacio Vázquez-Rial.
Hai veintiún anos, no 1985, a editorial Seix Barral, entón dirixida por Mario Muchnik, publicou "Vida y destino", de Vasili Grossman. Oitocentas páxinas en letra pequena, tal vez o dobre nun corpo máis lexible. Correspondeume a honra de ler as galeradas. Eu non tiña a menor idea de quen fora Grossman, apenas se esbozaba a perestroika e empezaban a aparecer autores rusos ate a data ignorados en Occidente, de modo que me enfrontei á tarefa con desconfianza. Agora, cun exemplar diante, vexo unha errata na segunda liña, e sospeito que debe de ter máis: o máis probable é que non fixera ben o meu traballo, que me deixe levar polo texto a partir do principio. Cando terminei, non tiña a menor dúbida de que aquela era unha das maiores novelas que lera na miña vida. Co tempo, decateime de que o mesmo lle sucedera a Luis Mateo Díez, a Ruiz Zafón, a Daniel Pennac e a outros escritores respetables. A tradución era de Rosa M. Bassols, unha profesional de prestixio, pero fora feita a partir do francés. Pareceume un dato menor, posto que as mellores versións de Dostoyevski antes de Augusto Vidal foran as de Ricardo Baeza, que as facía a partir do inglés. Por outra parte, estaba a sentenza de Mairena, que imaxinaba o grande que debía de ser Tolstoi cando o liamos traducido do alemán ao francés e do francés ao español polos tradutores peor pagos de Catalunya, e aínda así seguía sendo grande. Non sei se unha tradución do ruso melloraría moito aquela versión. Debo dicir que nunha moi eloxiada nova tradución da montaña máxica me atopei coa expresión "en directo", procedente da xerga da televisión e, polo tanto, tan allea ao universo de Thomas Mann como internet: a saber que poñería o home en alemán. Despois daquilo, dediquei moitos esforzos a convencer a todos os editores cos que traballei, e foron moitos, da conveniencia de reeditar Vida e destino. Sen éxito. Os editores pequenos, acogotados pola distribución e o medo ao erro, ven horrorizados a extensión da novela, calculan en segundos o investimento que requiriría e se retíran a un recuncho a secarse a suor da fronte. As grandes, que non se asustan por nada, se apartan como da lepra dun libro que non vai vender máis que cinco mil exemplares, tal vez o dobre nuns anos: para iso hai que ter fondo, catálogo e coraxe. Mellor facer frangollos históricos de rendibilidade rápida. Ou sexa que non temos edición viva en español dunha das maiores novelas do século XX en calquera lingua. E tampouco temos unha tradución do Libro negro, a gran obra de Grossman e Ilya Ehrenburg, coa colaboración de máis de vinte escritores, sobre o antisemitismo na URSS, complemento indispensable do libro de Hilberg A destrución dos xudeus de Europa. Pero agora dispoñemos dun libro de Antony Beevor e Luba Vinogradova, que figuran como editores de textos de Grossman pero que en realidade escribiron a súa propia obra en torno de fragmentos de crónicas e cartas do autor ruso: Un escritor en guerra. Vasili Grossman no Exército Vermello, 1941-1945.O resultado podería ser peor, pero fose mellor unha compilación de artigos e de cartas sen a intervención dunha voz narradora externa. Claro que nese caso tal vez non contásemos co volume, porque o que vende libros non é Grossman senón Beevor.
A Grossman non o coñece ninguén. Era un xudeu ruso, que viviu desde 1905 ate 1964, o cal é en si mesmo unha historia: nin sequera atisbou o final do comunismo, e morreu tratando de explicarse o antisemitismo críptico e ambiguo de Stalin e dos seus sucesores, e convencido de que a súa novela máis importante xamais se publicaría íntegra. Non foi capaz, como Ehrenburg, de negociar co réxime e pasar por escritor oficial sen chegar a selo xamais realmente. Ao padrecito non importábanlle moito as categorías á hora de ordenar un asasinato, de modo que as razóns polas que Ehrenburg, xudeu e embaixador cultural soviético no mundo, eludiu o Gulag e chegou a vello serán un misterio para sempre. Pero hai un elemento que habitualmente non é tido en conta: polo menos ata despois da guerra, homes como Ehrenburg ou Grossman creían na posibilidade do comunismo, vían a Stalin pero considerábano unha etapa a superar e, a partir de 1941, foron ardentes patriotas rusos decididos a defender a súa terra diante da agresión alemá. O propio ditador puxo as cousas no seu sitio ao falar de "a Gran Guerra Patria".
Grossman pasou toda a guerra como xornalista en diversos frontes, empezando por Stalingrado, cuxa defensa é un dos eixes de Vida e destino e o tema único da súa novela Por unha causa xustificada, e terminando na caída de Berlín, onde quedou "fascinado polo comportamento do inimigo derrotado, polo disposto que parecía a obedecer as ordes das novas autoridades e o insignificante que fora a resistencia partisana, a diferenza do acontecido na Unión Soviética", segundo Beevor, quen parece esquecer que a toma da cidade custou 100.000 baixas aos rusos. Eisenhower avaliara con precisión ese prezo antes de que a batalla tivese lugar: decidiu permitir que o labor recaese sobre os rusos porque el non podíase permitir ese número de cadáveres nas súas propias filas.Dos textos de Grossman non despréndese en absoluto esa fascinación polo comportamento dos alemáns. Esta é a traxedia dun escritor en guerra: Beevor proporciona un marco propio ás palabras de Grossman, cronista moi obxectivo, e dálles un sentido que non tiñan na súa orixe. Eu recomendaría ler a Grossman facendo caso omiso do relato de Beevor. Darei un exemplo:O parque zoolóxico. Tamén houbo combates alí. Gaiolas rotas, cadáveres de monos, aves tropicais, osos, a illa dos babuinos; os pequenos apreíxanse ao ventre das súas nais coas súas diminutas mans.
Conversa cun ancián. Coidou aos monos durante trinta e sete anos. Contempla o cadáver dun gorila morto nunha gaiola.– Era un animal feroz? –pregúntolle.– Non, só ruxía moito. A xente é moito peor –responde.Iso é Grossman en estado puro; traducido do inglés ao que o ha descarga Beevor.No epílogo do libro, obra exclusiva de Beevor e Vinogradova, titulado 'As mentiras da victoria', preténdese narrar as circunstancias da elaboración do Libro negro e o seu destino baixo o represión zhdanovista, e a historia do manuscrito de Vida e destino. Din Beevor e Vinogradova que este lle fora entregado por Grossman a "un amigo", pero non dan o seu nome, perfectamente coñecido: Semión Lipkin. Andrei Sajarov microfilmouno, cousa que eles poñen en dúbida, e Vladimir Voinovich, cuxa obra mestra, Vida e insólitas aventuras do soldado Iván Chonkin, tiven o enorme pracer de prologar recentemente para Libros do Asteroide, "pasou de contrabando o microfilme a Suíza". En realidade, Voinovich non estaba en mellor situación que Grossman, e as súas posibilidades de pasar microfílmelos a Suíza non eran maiores que as do seu colega, agás polo feito de habelo sobrevivido. Tardou anos en logralo, e o logro formou parte do seu exilio. Insisto: que aproveite o lector esta ocasión para ler fragmentariamente a Grossman, pero que se coide do contexto.
Terminada a contenda, a Grossman non caeu enriba o Gulag, senón a morte civil, un concepto mussoliniano ben asimilado polo réxime soviético (e que asoma no horizonte español de hoxe): vives pero non vives; escribes pero non publicas (un director de editorial, estatal, claro, díxolle que para que se puidese publicar Vida e Destino tiñan que pasar douscentos anos, proba de confianza na perdurabilidad da novela, pero tamén na perdurabilidad do comunismo); cásasche e tes fillos pero estás lonxe da familia ("Estou desexando verte, pero non será posible ata que os xefes me convoquen de novo", escribe Grossman ao seu pai); a xente desaparece a teu alededor sen explicacións e sen que poidas reclamar a ninguén. A curmá de Grossman, Nadiezhda Almaz, contan Beevor e Vinogradova, foi detida e acusada de trostskismo, o peor dos crimes posibles naquel tempo. Grossman foi interrogado polo OGPU. Ambos tiñan relación con Victor Serge, que conseguiu fuxir da URSS en 1936 e morreu en México en 1947, un dos críticos máis implacables do stalinismo."[Almaz e Grossman] tiveron moita sorte. Nadia Almaz 'só' foi condenada a un curto período nun campo de traballo que apartouna do perigo durante o Gran Terror de finais da década. Grossman non resultou afectado; a súa sorte sería moi diferente se os interrogatorios houbesen tido lugar catro anos máis tarde. Para un escritor, especialmente tan veraz e politicamente inxenuo como Grossman, a vida durante a segunda metade da década de 1930 non foi fácil. Foi un milagre que sobrevivise ás purgas, o que Ilya Ehrenburg chamou máis tarde unha lotería", explican Beevor e Vinogradova, cheos dunha estraña benevolencia para os primeiros anos 30: o único certo é que foi unha lotería, porque a situación represiva xeral, marabillosa e terriblemente descrita por Martin Amis en Koba o Temible, era arrepiante, como fórao sempre, aínda que haxa un crescendo na furia indiscriminada do ex seminarista georgiano.
E, por suposto, non mellorou nos 40 e houbo que esperar ao XX Congreso do PCUS, en 1956, para que algo cambiase, aínda que Kruschev non liquidase o Gulag. Estamos diante dun libro que é pero non é. Non é de Grossman, nin é totalmente de Beevor. Hai no fondo de todo unha intención reivindicativa respecto da URSS, desenvolvida subrepticiamente a través do eloxio dunha das súas vítimas, que parece non habelo sido tanto, posto que non foi enviado a Siberia, nin torturado fisicamente, nin fusilado. Ao lelo, tense a impresión de que entre 1917 e 1986 tivo lugar un proceso cun pico especialmente duro na segunda metade dos 30 e unha certa liberalización posterior. Pero non foi así: a lotería salvou a Grossman da morte, mais non da tortura moral do silencio.Haberá que seguir esperando para ler a este home sen intermediarios.
EDITA: Crítica (Barcelona), 2006
